Айымньылар

Попов Егор Ильич Чурапчы Мугудайыттан төрүттээх. Үлэ бэтэрээнэ. Билигин Дьокуускай куоракка олорор. П.П. Пинигин көмөлөһөөччүтэ. Аҕыйах хонуктааҕыта Поповтар «Олох угуйар ыллыктарынан» диэн аттаах дьиэ кэргэнинэн түмсэн суруйбут саҥа кинигэлэрэ бэчээттэнэн тахсыбыт. Кинигэҕэ дьиэ кэргэн араас сылларга суруйбут сүбэ-соргу тыллара-утахтара, иитэр-үөрэтэр суолталаах ыстатыйалара, сааһыламмыт санаалара, кэрчик бэлиэтээһиннэрэ, ситим хоһоонноро түмүллүбүттэр. Бүгүн Егор Ильич суруйбут тэттик хоһоонноруттан аҕыйаҕы таһаарабыт

Хараҥа түүн… мин тулам буулдьанан ыйылыыр,

Тыал истиэп үрдүнэн улуйар,

Өспүттэр сулустар...

Хараҥа түүн… сэгэрим, эн миигин ахтаҕын,

Уолбутун бүөбэйдии сытаҥҥын,

Ууланар хараҕыҥ...

Эн истиий дуу, эйиигин мин олус таптыырбын,

Эн хараххын билигин мин уураан ылларбын...

Хараҥа түүн… эн биһи ардыбыт ырааппыт,

Кырыктаах бу сэрии кырыыһа

Олоҕу аймаабыт

Баһылай ити икки ардыгар уоһа-уоска ыпсыбат гына ырдьаччы тоҥон, таҥаһа мууһунан бүрүллэн барда. Илиитэ-атаҕа хамсаабат гына бөҕүөрэн хаалла.  Ньукулайа кыайан хамсаабат киһини ийэттэн төрүү сыгынньахтаан, бэрт эрэйинэн таҥыннарда. Нуорма испиирди ойутан таһааран туох да бокуойа суох киһитин айаҕар  кутта. Нэһиилэ хаамар киһини бэйэтин сыарҕатыгар илдьэн иһэн дьонноро, өр буолбуттарын дьиктиргээн төннөн иһэллэригэр түбэстэ, туох буолбутун истэн, дьоно Баһылайдарын саҕынньахха суулаан баран үрдүн отунан көмөн  кэбистилэр

Кыысчаан дьиэтин иһин эмиэ эргиччи көрөн ылла... Балаҕанын иһигэр тыал эрэ үҥкүүлүүр буолбатах эбит,  тулаайахсыйыы, соҕотохсуйуу, өтөхсүйүү тыына бэлиэр иҥпитин, төһө да кырачаанын иһин, өйдөөтө. Тоҕо эрэ эмискэ сылайбыт курдук буолан, аҕата оҥорбут оонньуурдарын түөһүгэр сыһыары туппутунан, оронугар тиийэн кумуччу туттан сытынан кэбистэ

Үөһэ тахсыбыта онно алларааҥытааҕар өссө элбэх уочарат буолан биэрдэ, уочараттаат, көрүдүөр түгэҕэр тимир ыскамыайка баарыгар тиийэн олордо. Олорон эрэ ыарыытын быыһыгар, нуктаан ыла-ыла уочарата кэлэрин кэтэстэ. Оо, бу ыалдьа олорон кэтэстэххэ, бириэмэ бытаана, дьэ, сүрдээх да буолар эбит, доруобай сылдьан бириэмэ маннык бытааннык барарын билбэт буолар этэ. Биир кэм ыксал, күнү эккирэтэн өрө мөхсүү буолара. Бу балыыһалара диэн муҥнаах дойду эбит, кыра кыһалҕалаах, үлэлээх-хамнастаах киһи сылдьыбат дойдута буолбут. Бу  уочарат хамсаан биэрбэтэ уһунуон, тимир ыскамыайкалара тымныынан хаарыйара куһаҕаныан! Онтон дьэ кэмниэ-кэнэҕэс эт-тирии баранан эрдэҕинэ хата уочарата кэлэн абыраата

Мин ол күн соҕотоҕун Томпо үрэҕэр муус аннынан күɵгүлүү барбытым. Атас уолбун ыҥырбыппын сүрэҕэлдьээн барсыбатаҕа. Мин оччолорго отут саастаах, күɵгэйэр күммэр сылдьар этим. Өр буолбакка, күɵгүлүɵхтээх сирбэр хайыhарынан хааман тиийбитим

Давно это было, оказывается - осенью 1986 года.
Застрял я по делам в поселке Хандыга в гостинице «Чайка». В комнате со мной было двое командировочных как я мужиков и один, еле ходивший с тростью старик лет шестидесяти (в те годы он казался мне жутко старым).
В один из вечеров двое командировочных не пришли ночевать, и остались мы вдвоем со стариком. Он был неразговорчив, все время кряхтел да постанывал, да и не был склонен с к беседам - так мы молча просидели весь вечер, молча и легли спать. Ночью я проснулся от  надсадного крика старика, который лежал на спине и никак не мог проснуться. Я потряс его за плечо, чтобы разбудить. Старик, проснувшись, попросил воды, выхлебал весь стакан за раз и сказал: «Спасибо, земляк, выручил… Мог и не проснуться»

Өкүлүүнэ, нууччатыҥы көрүҥнээх толуу дьахтар бүгүн сарсыарда уолара чугаһаабыт кырдьаҕас ынаҕын сыппайан киирэн баран чэйдии олордоҕуна, колхуос биригэдьиирэ Дьаакып аан туманы бүрүнэн киирэн куһаҕан сонуну иһитиннэрэн санаата түһэн олорор. Кэргэнэ Баһылай – сытыары-сымнаҕас, бүгүрү үлэһит барахсан, тыаҕа бултуу тахсыбыта ый да буолбакка сылдьан үүтээнигэр сааҕа дэҥнэнэн өлбүт...

Дьэ, кыһалҕа диэтэҕиҥ. Биир дьыбардаах сарсыарда огдообо хаалбыт Өкүлүүнэ салгыы хайдах оҕолорун иитэрин, киһи хара гынарын толкуйдуу сатыыр да, эрин аһыытыттан буолан тугу да тобулар кыаҕа суох. Икки иэдэһинэн хараҕын уута субурайан түһэн сыпсырыйан иһэ олорор бүлүүһэтигэр таммалыыр. Кураанах чэйин испитэ буола олоруо дуо, туран бырабылыанньаҕа колхуос салалтатын кытары киһитин хаһан-хайдах аҕалар туһунан сүбэлэһэ саҥата суох тахсан барда. Тиийбитэ колхуос бэрэссэдээтэлэ Уйбаан, биригэдьиир Дьаакып, суоччут Дьөгүөр, мас ууһа Тайыла, ону сэргэ куһаҕан сураҕы истибит уонча киһи номнуо мустубуттар

Сылаҥнар диэн түҥ былыргыттан биллэр төрүт олохтоох аҕа ууһа. “Сахалар кэлэллэригэр манна сылаҥнар, дьохсоҕоннор, ыарҕалар, бөтүҥнэр диэн наар булт дьарыктаах быстар дьадаҥы аҕа уустара Таатта, Амма үрэхтэринэн тарҕанан олорбуттара диэн бастакы улахан фольклориспыт Сэһэн Боло суруйан хаалларбыта. Уруккута биир  улахан, киэҥ аҕа ууһа кыргыс үйэтигэр Дыгын сэриититтэн улаханнык эмсэҕэлээбиттэрэ, эстибиттэрэ диэн кэлин историческай наука доктора Андриан Борисов  чинчийбитэ. Билигин манна  араас араспаанньалаах, ааттаах ыаллар олороллор гынан баран улахан аҥардара Макаараптар. “Мутугу бырахтыҥ да Макаровтарга түһүөҕэ” - диэн күлэн кэпсиэхтэрэ чурапчылар. Сүрдээх үлэһит, булугас өйдөөх, олоххо тардыһыылаах дьон.

90-с сыллартан, биирдиилээн киһи сайдар кыаҕын тууйбут сэбиэскэй былаас эстибитин, ырыынак арыллыбытын кэннэ өр күүттэрбэккэ бэйэлэрэ дьыалалаах, саҥа көрүүлээх уолаттар күргүөмүнэн тахсан киирэн барбыттара. Бу бастакы атыыһыттарбытын утумнааччылар, кинилэр суолларын салҕааччылар буолаллар. Олор ортолоруттан Нам уола “Колми” хампаанньа салайааччытын Николай Румянцевы тугунан ытыктыыбын диэтэххэ, кини норуотун уустук кэмигэр чахчы туһалаабыт, хамсааһыны таһаарбыт киһи буолар

Айылҕа Киһини үөскэппитэ, майгы-сигили киэптээбитэ, дьоҕур-сатабыл аналлаабыта, дьүккүөр-дьулуур түбүктээбитэ, үтүө-мөкү санаалаабыта, сиэр-туом силиктээбитэ, кэриэс-хомуруос төлкөлөөбүтэ! Ону биһиги бары куруук өйдүөҕүҥ, умнубат буолуоҕуҥ дуу?!

...Уот кыһыл сэлээппэлээх, кугас халтаҥ сонноох, икки улахан чымыдааннаах, тириппиит да тириппит кыыс оҕо көтөн түспүтэ ээ, дьэ. Оҕом сыыһа... Олордум ини, олорботум ини... Ол курдук дьикти көстүүнү көрө иликпин. Кини баара, дьэ, хатыламмат, айылҕа маанылаабыт кэрэтэ!

Розалия Новикова бастакы хоһооннорун нууччалыы суруйан саҕалаабыт. Ол эрээри уһун тохтобул кэнниттэн биир күн кыыс бөрүөтэ төрөөбүт тылынан суруйан барбыт. Маны таһынан, эдэр киһи өссө биир дьикти дьоҕурдаах. Кини сөбүлээбит хоһоонун, аҕыйахта ааҕаат, өйүгэр хатыыр уонна дьон иннигэр олус истиҥник, иэйиилээхтик, уустаан-ураннаан ааҕан биэрэр

Биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт - норуотун, ыччатын сырдык инникитин туһугар өйүн-санаатын бүтүннүү ууран үлэлиир педагог, иллээх ыал ытык аҕата, эһэтэ, уопсастыбанньыт, суруйааччы, мин тус көрүүбэр, суруйар эйгэҕэ сүбэ-хоһоон диэн ураты көрүҥү күүскэ киллэрбит, тарҕаппыт Гавриил Иннокентьевич Адамов-САЙДАМ

Бээгэй дьэ чахчы да ыраас хааннаах саха ынаҕа. Кыра эрээри киппэ, төп-төкүнүгүн үрдүнэн тэскэҕэр истээх, өрө эриллэн тахсыбыт лира курдук хороҕор муостаах, синньэ боруода ынахха тэҥнээтэххэ симменталь туҥуйуттан эрэ мэнэкэ, эмиийэ киһи нэһиилэ тарбаҕын төбөтүнэн бобо тутар быытыкаан. Оттон үүтэ аҕыйах эрээри хоп-хойуу, эриллибитинэн сүөгэй. Бэйэтэ айаҕар адьас талымаһа суох бор, мэктиэтигэр аҕыйах түүтэх окко тотор, аны тымныыны тулуйумтуо буолан кыһын хойукка диэри далга аһыыр, саас адьас эрдэ таһырдьа тахсар буолан, туһугар дьэ абыраллаах сүөһү. Арай, киһи хараҕар тута быраҕыллар уратыта – уҥуоҕунан кыратын аанньа, эбиитин кылгас бээгэй атахтаах. Ол иһин иччитэ ыары гыннаҕына уулуссаҕа тахсан эйэргээн икки таптаан: «Бээгээй, Бээ-гээ-эй! Кэл, кэ-эл!»,-диэн ыҥырар буолара. Дьэ оччоҕуна Бээгэй анал сытар онуттан ойон тураат, боруода борооску эрэ саҕа бэйэтэ ыҥырына-ыҥырына кэбинэ сытар ынахтар быыстарынан тиэтэйэ-саарайа ыанньыйбыт аатыгар мин аҕай буолан дьиэтин диэки сайбалдьыйа турара

     ...Орто дойду омуннаах олоҕо диэн тыллаах, былыргы олоҥхоһуттар олоҥхолоон онолуйалларын саҕана, Сир ийэ барахсан саһарчы үүнэн силигилээн, ото-маһа, сиппит кыыс уһун мааны суһуоҕун санатан уурбут-туппут курдук суугунуу күөгэлдьийэрин саҕана, киһи барахсан аарыма айылҕатын атарыхсыппакка олорорун, сайдарын саҕаттан кини баара. Тыыннаах эйгэлээх, уус уран тыллаах, ураннык уһанар норуот кутугар...-диэн Ааныс эбээлэрэ кырачаан сиэннэрин төбүрүөннүү мунньан, бу аарыма саастанан да баран оҕоһуттуу, дьиэ көрөн, чэй өрөн киһи туһалааҕа бу дьиэҕэ кини буоллаҕа...

Искусство – норуот таҥнар таҥаһа, кэтэр соно диэн этэллэр эбит өйдөөх дьон. Ол иһин хайа баҕарар норуот историятын суруйалларыгар кини ойуулуур-дьүһүннүүр искусствотын хайаан да киллэрэллэр. Онно кини олоҕу көрүүтэ, омук быһыытынан уратыта, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыыта ырылхайдык көстөр. Дьиҥнээх талааннаах биир да хартыына бириэмэлэри курдаттыы ааһан, ханнык эмэ үйэтээҕи дьон олоҕун-дьаһаҕын, өйүн-санаатын кэпсээн кэбиһиэн сөп эбит. Холобура, Россия Репин, Суриков, Федотов, Перов уо. д. а. курдук маастардардаах буолан, Х1Х үйэтээҕи олоҕун аан дойду барыта билэр. Эбэтэр, орто үйэлэргэ Рафаэль “Джокондата” мичээрдээн кэбиспитэ күн бүгүҥҥэ диэри киһи-аймах историятын барытын сырдатар

Давно это было. Так давно, что тогда еще поселок Джебарики-Хая Томпонского района все называли «украинским» - населен он был почти сплошь выходцами из Донецкой области. На шахте шел одновременно и «северный», и «подземный» стаж, так что чужих тут не привечали – работали только свои, с Донбасса. Обычаи были у донецких свои – южные, но постепенно наша земля их меняла. Многие становились заядлыми охотниками и рыбаками, а уж сбор ягод и грибов был основным хобби у всех жителей

Всё застыло в морозном плену,
Но царит над землёй колдовство,
Каждый год в эти дни непременно
Жаждут наши сердца волшебства.

Новый год, новый год настаёт,
Снова в сказки поверил народ!
Что зима нам ещё наворожит?
С верой в чудо так сладостно жить!

А метели летят в кураже,
В звёздном небе чертя виражи,
Оттого-то нам верится слаще
В новогодних легенд миражи.

Киир, Саҥа дьылга саҥа тутуллубут дьиэҕэ киирэр курдук,
Сүрэҕиҥ сылаас күлүүһүнэн көмүс аанын арыйан.
Киир, хорсуннук, олох үрүҥ сиэллээх соноҕоһун сырдык күн диэки салайан.

Киир, саҥа дьылга хаһаайын курдук.
Күлүмүрдэс уоттарынан дыбарыаста тут,
Тапталлаах, чугас дьоҥҥун ыҥыран,
Уохтаах һампааннаах мааны остуолга олорт.

Барыта баара ааспыт сылга –
Үөрүү, ситиһии, хомолто,
Олус эрээри, хайдахтаах да силлиэ-буурҕа
Эн биһигини кыайан охторбот.