Айымньылар

Биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт - норуотун, ыччатын сырдык инникитин туһугар өйүн-санаатын бүтүннүү ууран үлэлиир педагог, иллээх ыал ытык аҕата, эһэтэ, уопсастыбанньыт, суруйааччы, мин тус көрүүбэр, суруйар эйгэҕэ сүбэ-хоһоон диэн ураты көрүҥү күүскэ киллэрбит, тарҕаппыт Гавриил Иннокентьевич Адамов-САЙДАМ

Бээгэй дьэ чахчы да ыраас хааннаах саха ынаҕа. Кыра эрээри киппэ, төп-төкүнүгүн үрдүнэн тэскэҕэр истээх, өрө эриллэн тахсыбыт лира курдук хороҕор муостаах, синньэ боруода ынахха тэҥнээтэххэ симменталь туҥуйуттан эрэ мэнэкэ, эмиийэ киһи нэһиилэ тарбаҕын төбөтүнэн бобо тутар быытыкаан. Оттон үүтэ аҕыйах эрээри хоп-хойуу, эриллибитинэн сүөгэй. Бэйэтэ айаҕар адьас талымаһа суох бор, мэктиэтигэр аҕыйах түүтэх окко тотор, аны тымныыны тулуйумтуо буолан кыһын хойукка диэри далга аһыыр, саас адьас эрдэ таһырдьа тахсар буолан, туһугар дьэ абыраллаах сүөһү. Арай, киһи хараҕар тута быраҕыллар уратыта – уҥуоҕунан кыратын аанньа, эбиитин кылгас бээгэй атахтаах. Ол иһин иччитэ ыары гыннаҕына уулуссаҕа тахсан эйэргээн икки таптаан: «Бээгээй, Бээ-гээ-эй! Кэл, кэ-эл!»,-диэн ыҥырар буолара. Дьэ оччоҕуна Бээгэй анал сытар онуттан ойон тураат, боруода борооску эрэ саҕа бэйэтэ ыҥырына-ыҥырына кэбинэ сытар ынахтар быыстарынан тиэтэйэ-саарайа ыанньыйбыт аатыгар мин аҕай буолан дьиэтин диэки сайбалдьыйа турара

     ...Орто дойду омуннаах олоҕо диэн тыллаах, былыргы олоҥхоһуттар олоҥхолоон онолуйалларын саҕана, Сир ийэ барахсан саһарчы үүнэн силигилээн, ото-маһа, сиппит кыыс уһун мааны суһуоҕун санатан уурбут-туппут курдук суугунуу күөгэлдьийэрин саҕана, киһи барахсан аарыма айылҕатын атарыхсыппакка олорорун, сайдарын саҕаттан кини баара. Тыыннаах эйгэлээх, уус уран тыллаах, ураннык уһанар норуот кутугар...-диэн Ааныс эбээлэрэ кырачаан сиэннэрин төбүрүөннүү мунньан, бу аарыма саастанан да баран оҕоһуттуу, дьиэ көрөн, чэй өрөн киһи туһалааҕа бу дьиэҕэ кини буоллаҕа...

Искусство – норуот таҥнар таҥаһа, кэтэр соно диэн этэллэр эбит өйдөөх дьон. Ол иһин хайа баҕарар норуот историятын суруйалларыгар кини ойуулуур-дьүһүннүүр искусствотын хайаан да киллэрэллэр. Онно кини олоҕу көрүүтэ, омук быһыытынан уратыта, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыыта ырылхайдык көстөр. Дьиҥнээх талааннаах биир да хартыына бириэмэлэри курдаттыы ааһан, ханнык эмэ үйэтээҕи дьон олоҕун-дьаһаҕын, өйүн-санаатын кэпсээн кэбиһиэн сөп эбит. Холобура, Россия Репин, Суриков, Федотов, Перов уо. д. а. курдук маастардардаах буолан, Х1Х үйэтээҕи олоҕун аан дойду барыта билэр. Эбэтэр, орто үйэлэргэ Рафаэль “Джокондата” мичээрдээн кэбиспитэ күн бүгүҥҥэ диэри киһи-аймах историятын барытын сырдатар

Давно это было. Так давно, что тогда еще поселок Джебарики-Хая Томпонского района все называли «украинским» - населен он был почти сплошь выходцами из Донецкой области. На шахте шел одновременно и «северный», и «подземный» стаж, так что чужих тут не привечали – работали только свои, с Донбасса. Обычаи были у донецких свои – южные, но постепенно наша земля их меняла. Многие становились заядлыми охотниками и рыбаками, а уж сбор ягод и грибов был основным хобби у всех жителей

Всё застыло в морозном плену,
Но царит над землёй колдовство,
Каждый год в эти дни непременно
Жаждут наши сердца волшебства.

Новый год, новый год настаёт,
Снова в сказки поверил народ!
Что зима нам ещё наворожит?
С верой в чудо так сладостно жить!

А метели летят в кураже,
В звёздном небе чертя виражи,
Оттого-то нам верится слаще
В новогодних легенд миражи.

Киир, Саҥа дьылга саҥа тутуллубут дьиэҕэ киирэр курдук,
Сүрэҕиҥ сылаас күлүүһүнэн көмүс аанын арыйан.
Киир, хорсуннук, олох үрүҥ сиэллээх соноҕоһун сырдык күн диэки салайан.

Киир, саҥа дьылга хаһаайын курдук.
Күлүмүрдэс уоттарынан дыбарыаста тут,
Тапталлаах, чугас дьоҥҥун ыҥыран,
Уохтаах һампааннаах мааны остуолга олорт.

Барыта баара ааспыт сылга –
Үөрүү, ситиһии, хомолто,
Олус эрээри, хайдахтаах да силлиэ-буурҕа
Эн биһигини кыайан охторбот.

Уопсайынан, коммерсант үстэ "умайыахтаах", ону тулуйдаҕына дьиҥнээх коммерсант буолар диэн оччолорго өйдөбүл баара. Иккис “умайыым” - Профсоюз эргэ дьиэтигэр. Онно үһүс дуу, төрдүс дуу этээскэ хос арендалаан олордохпутуна биир түүн баһаарынай кирилиэһинэн ыттан, түннүгү алдьатан компьютердарбытын, сыаналаах баҕайы фотоаппараппытын, принтербытын илдьэ барбыттара.

Хаартысканы ykt.ru ситимтэн ыллыбыт

Саха дьонугар саамай иэдээнинэн тыа сирэ, сопхуостар эстиилэрэ буолбута. Тыа дьоно буоллахпыт дии, биһиги, ынах сүөһү, сылгы, таба олохтоох. Тыа сирин олоҕун оҥкула ыһыллыбыта. Дьон биир күн үлэтэ, дьарыга, инникигэ эрэлэ суох хаалбыттара. Хайдахтаах курдук күүстээх, кыахтаах сопхуостар улуус, оройуон аайы баалларай? Герой Охлопков аатынан, Ленин уордьаннаах «Элгээйи», Петр Алексеев аатынан, «Таатта», «Коммунизм», Исидор Барахов, Карл Маркс, Эрилик Эристиин, Байкалов ааттарынан, “Орто Бүлүү”, Степан Аржаков аатынан, “Мастаах”... Барыларын ааҕан сиппэккин

Уус Маайа улууһун Күп нэһилиэгэр тохсунньу 3 күнүгэр 1967 с. күн сирин көрбүт. Педагогическай наука хандьыдаата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин систиэмэтин туйгуна. Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин систиэмэтигэр, ол эбэтэр  оскуола, үрдүк үөрэх кыһаларыгар, барыта холбоон 33 сыл үлэлээбит

Томпо улууһун Кириэс-Халдьаайытыттан төрүттээх. СГУ физикаҕа факультетын 1993 с. бүтэрбит. ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун фольклор кафедратын 2018 с. бүтэрбит. Идэтинэн норуот тылынан уус-уран айымньытын магистра. Билигин ХИФУ Олоҥхону чинчийэр институтун научнай үлэһитэ, “Героический эпос олонхо” сектор сэбиэдиссэйэ. Айар үлэнэн 2010 сылтан дьарыктанар

1961 с. Чурапчы улууһун  Чакыр нэһилиэгэр  Мотрёна Семёновна, Николай Гаврильевич Кирилииттэр дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Бахсы нэһилиэгэр, онтон Алаҕар орто оскуолатыгар бибилэтиэкэринэн үлэлээбитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна. Хоһоонноро улуустааҕы "Саҥа олох" хаһыакка тахсыбыттара. Үлэлиир кэмигэр ааҕааччылара өрөспүүбүлүкэ, регион, улуус "Инникигэ хардыы" научнай-практическай конференция уонна «Саха КВН» хамаандатын кыайыылаахтара, призердара буолбуттара. Ааҕааччылары кытта үлэтэ улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ биллибитэ.

Бүгүн аҕыс уонус, тоҕус уонус сылларга Андрей Макаревич ырыаларын тэҥҥэ ылласпыт, кини строкаларын олохторун уустук кэмигэр хатылаабыт биир саастаах үгүс үөлээннээхтэрим эргиллэн көрөн, “кырдьык даҕаны!” диэн сөбүлэһиэхтэрэ дии саныыбын. Биһиги кэммит буккуурдаах, уларыйыылаах, араллааннаах кэм этэ. Үгүс дьоннор бүдүрүйэллэрэ олохторун суолун кыайан булбакка. Арыгыга да охтоллоро, халбархай суолга туруналлара. Сорохтор иннилэригэр ыраах кыламныыр уоту көрөллөрө уонна сымыһахтарын быһа ытыран иннилэрин хоту бараллара. Ким идэтин суолун тутуһара, ким науканан дьарыктанара, ким атыы эргиэн, бизнес дьыалатынан дьарыктанара. Астынарым диэн биһиги кумирдарбыт Андрей Макаревич, Юрий Шевчук, Борис Гребенщиков хайа да кэмҥэ санааларын уларыппатахтара, сынтарыйан биэрбэтэхтэрэ.

Тоҥуу хаары хаачырҕатан
Туруулаһа хаамтахха,
Тымныы кыһын дьыбарынаан
Тургутуһан бардахха,
Тырым салгын чэбдик тыына
Тыҥам иэнин тэнитэр,
Тыйыс дойдум чэгиэн кута  
Тоҥуй хааммын ититэр.
Түҥ былыргы өбүгэлэр
Түөспэр тиллиэх курдуктар
Тулхадыйбат сүдү күүстэр
Түллэҥнэһэ түһэллэр...

Чэпчэкитэ суох дьыала этэ, челночник үлэтэ. Ардыгар олоххо кутталлаах даҕаны. Арааска түбэһиэххэ сөп этэ. Оччолорго, уопсайынан, атыынан дьарыктанар киһини ким да өйдөөбөт, сөбүлээбэт кэмэ. Сэбиэскэй өй-санаа оннук. Бэйэтин туһугар сылдьар, сүүлүк, үспүкүлээн диэн буолар. Бары мэһэйдэһэ, туһана сатыыллар. Уолаттар кэпсииллэр этэ. Кытайга табаар атыылаһан, аахсан, эрэй бөҕөнү көрөн кэлбиппит, кыраныыссаны туораабыппыт кэннэ аны бэйэбит дьоммут саба түһэллэр. Тирии куурткалаах, хара ачыкылаах, киччэччи кыргыылаах төбөлөөх уолаттар кэлэн табаардаах суумкаҕын атахтарынан үктээн, бэстилиэт уоһун көрдөрөн кэбиһэллэр. “Тыыннаах хаалыаххытын баҕарар буоллаххытына бачча бырыһыаны төлөөҥ диэн буолар.” Онтон госорганнар, бэрээдэги көрөөччүлэр уочараттара кэлэр. Бары тоһутан, хайытан ыла сатыыллар. Аэропортка уораллар. Дьоннор туохтарын барытын былдьаталлар, харчыларын уордараллар. Оннукка түбэспит элбэх этэ.

Чурапчы Хадаарыгар күн сирин көрбүтэ. Бастакы хоһоонноро улуустааҕы "Саҥа олох" хаһыакка 2009 сыллаахха тахсыбыта. 2014 сыллаахха "Чараҥ" сурунаалга уон хоһооно тахсыбыттара. 2018 сылга бастакы кинигэтэ  - "Айар тыл умсулҕана" күн сирин көрбүтэ.

Уччуу, халлааммыт тымныйбыт дуу, арааската. Бэккэ дьиэм иһигэр тыал оонньуур курдук биллэн ааста дии. Уйбаан, орто саастаах  киһи, дьиэтигэр соҕотох олорор. Кэргэн, оҕо-уруу суох. Үйэтигэр тоҕо соҕотоҕун бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Аҕа саастаах табаарыстара сылгыһыттар араастаан сордоноллор. Тоҕо эрэ саҥарбат, сөбүлээбэтин биллэрэн көхсүн этитэн кэбиһэр. Оччоҕо дьээбэлээн, сүбэлии сатаан баран соһуйбуттуу ыгдах гынан баран тохтууллар.

“Айдааннаах-араллааннаах 90-с сыллар”, эбэтэр нууччалыы “лихие девяностые” туох-хайдах саҕаламмытай? Москубаттан кэлэр соһуччу сонуннар. Политическай хабырыйсыылар. Горбачев. Ельцин. ССРС диэн сүҥкэннээхэй империя, сэбиэскэй былаас сууллуута, харчы уларыйыыта, буккуллуу-тэккиллии. Демократия, ырыынак диэн саҥа өйдөбүллэр. Онтон боростуой дьон олоҕор сыһыары тутан көрдөххө иитэ-аһата олорбут төрөппүт аҕаҥ биир үтүө күн сир-халлаан икки ардыгар быраҕан кэбиспитин курдук этэ.

Дьааҥы улууһун Боруулаах нэһилиэгэр  төрөөбүтэ. Чурапчыга олорор. Идэтинэн медик.  Хоһоон суруйуутунан оҕо эрдэҕиттэн дьарыктаммыт. "Чурапчы"  айар-суруйар түмсүү салайааччыта уонна Дьааҥытааҕы "Эчий" литературнай түмсүү чилиэнэ. Хоһоонноро Дьааҥы, Чурапчы улуустарын хаһыаттарыгар, "Чараҥ", "Күрүлгэн" сурунаалларга уонна  "Сахалыы тыынынан", "Айар Кут - көҥүл иэйии" бөлөхтөр  хас да хомуурунньуктарыгар  бэчээттэммиттэрэ. Үөһээ Бүлүү улууһун Нам нэһилиэгэр 2019 сылга буолан ааспыт "Тобуруокап көмүс күһүнэ"  хоһоон көҥүл түһүлгэтин күрэһэр кылаан кыайыылааҕа, "Дани-Алмас" компания анал бирииһин хаһаайката.

80-с, 90-с сыллар ыччаттара олоххо сырдык ыралаах, ыраас дууһалаах, тулхадыйбат эрэллээх киирбиппит. Ол эрээри биһиги үлэ үөһүгэр киирэр кэммитигэр олохпут тутула уларыйан, урукку өйдөбүллэр сууллан киирэн барбыттара, тутул уларыйыыта дьон-сэргэ олоҕор, өйүгэр-санаатыгар наһаа охсуулаах буолбута. Норуот мунан хаалбыта, буккуллуу, санаа түһүүтэ саҕаламмыта. Оннук кэмҥэ бары эйгэҕэ – политикаҕа, публицистикаҕа, суруналыыстыкаҕа, искусствоҕа, итэҕэлгэ, саха киинэтигэр, ырыатыгар, ырыынак, атыы-эргиэн эйгэтигэр эппиэтинэһи бэйэлэрин илиилэригэр ылбыт дьон баар буолбуттара. Ол – мин көлүөнэм дьоно. Бу сүрэхтэн тахсар хас да түһүмэхтээх суруйуу кинилэргэ ананар.