Айымньылар

Бултуйбут киһи сүүрэн тиийбитим. Бэртээхэй муостаах кыыл сытар эбит. Сүлэн баран, чаас-чаас араардым. Улахан рюкзакка этэ батар. Онно сааһылаан уган баран, сүгэн кэбистим. Аны карабиммын. Илиибэр муостаах төбөтүн тутан, палаткам турар сиригэр киһибэр төнүннүм. Хара чугуун хобордоохпутун сайыны быһа илдьэ сылдьыбыппыт. Онно ис сыатыгар, этин сырылатан ыллыбыт. Дьэ уонна мотуйуу. Һуу, бэрт да этэ. Сарсыныгар улахан кэһиилээх дьоммутугар  тиийбиппит. Дьэ, итинник. Алаас уолугар Байанай бэлэҕин курдук этэ

Дьоллоох Дьокуускай куоракка үөрэнэ сылдьан Алдантан төрүттээх кыыстыын билсэн-көрсөн, таптаһан, сүрэхпитин холбуурга, ыал буоларга сананан төрөппүттэрим сөбүлэҥин ылан, аҕабынаан кыыс дьонун билсэ-көрсө, кэргэн кэпсэтэ көмүстээх Алдаҥҥа туруннубут.
Тиийбиппитигэр аламаҕайдык көрсөн, ирэ-хоро кэпсэтэн тутатына сөбүлээн, чугаһаспытынан барбыппыт. Үс кыыс оҕолоох ыал кыра кыыстарын кэргэн ылары кэпсэтэн, Күөх  Ньурбаҕа сыбаайба оҥоруох буоламмыт, дьоммут бэркэ диэн үөрдүлэр

Абрегы кып-кыратыгар Орловтартан ылбыппыт. Кинилэр Үөhээ Дэриэбинэҕэ саңа дьиэ туттубуттара. Онно, кинилэр тастарыгар, Ермолаевтар даача туттан эрэллэрэ. Үөhээ Дэриэбинэ мыраан үрдүгэр турарын иhин итинник ааттаах. Үрэх үрдүгэр бэстэр быыстарыгар бөhүөлэк кииниттэн син балай да тэйиччи баар

Биирдэ даҕаны дугдаҕа сытан, сааскы күн күлүмүрдээн мин аҕай диэн киэмсийэн, эдэр сааһыгар сылдьар кэрэ дьахтардыы үтүөмсүйэн, чаллах тииттэр быыстарынан көстүөм дуу, көстүмүөм дуу диирдии, оргууй быган тахсарын көрбөтөх буоллаххыт...
Бу евро түннүккэ, сылаас дьиэҕэ туран, анаарартан атын көстүү. Сөрүүн салгыны, тымныыны да диэххэ, толору түөс муҥунан чачайыахха диэри уймахтаан тыынар үчүгэйиэн!

Аҕам бэйэтэ этэринии – олоҕо окко түһүөҕүттэн очурдаах, этэрбэс кэтиэҕиттэн эрэйдээх, сон кэтиэҕиттэн сордоох. Олус түҥкэтэх сиргэ төрөөн, эрдэ тулаайах хаалан, бэлэскэ угар туһугар бэдьэйэ сүүрэн, айахха угар туһугар атара сиэлэн, элбэҕи, эриэккэһи айыахтаах хаарыан көмүс сылларын сүтэрбитин муҥатыйара, ахтара. Кыыс кэрэ арылы-мичил, аан ньургун тыытыллыбатах тыйыс айылҕалаах, араҥас былыттыын аалсыһар, адаар таас Дьугдьуур хайалаах, Аламай маҥан күн бүөмнээн умсаахтыыр-сөтүөлүүр Талба уол Алдан өрүс урдүгэр Уодьаҥа диэн өтөххө күн сирин көрбүт эбит

Ыкса күһүн дэриэбинэ аннынааҕы эбэбитигэр куска сытабыт. Тула сытааччы элбэх, хам-түм ыталлар. Кэнникинэн дьагдьайа быһыытыйдыбыт. Кыттыгаһым Байбал, этэн-тыынан баран бу дойдуттан төннөөр диэбиттэрин курдук, уола хаан. Аны дьаһаллааҕынан, кыһамньылааҕынан, кыраны да сыыһа туппакка муннун анныгар мунньан иһэринэн, бу бөһүөлэккэ буолуохтааҕар, улууска да тарбахха баттанар киһи

Биһиги бэһиэ буолан «Зил-157» массыынан сааскы куска 150 км ыраах сытар Түгэх  диэн, суола ииһэ-дьаабы, кыһынын мас таһар суолунан булт болдьоҕун арыый иннинэ оҥостон, тэринэн айаннаатыбыт.
Биир сылын туола илик ыт оҕолоохпут. Тиийиэхтээх сирбитин киэһэлик булан, балаакка туруоран, аһаан-сиэн, сылайбыт дьон быһыытынан, утуйуу буолла

Атырдьах ыйын бүтэһик күннэрэ этэ. От-мас хагдарыйан, айылҕа саамай кэрэ көстүүлээх кэмэ. Халлаан лаппа сөрүүкээн, түүн тымныы курдук буолбут. Кус кэтиэм дуу диэн, Баакыста күөлүн диэки күһүҥҥү салгыны астына эҕирийэ хаамабын. Күөлүм уһуна, туората биирдии килэмиэтир, ортотугар бэртээхэй диэн арыы ойуурдаах сир. Күөлүм арыытыгар киирэн, сааскы дурда булан олордум. Кыһыйыам иһин, кустар кынаттарын тыаһын эрэ истэбин, олох үөһэнэн ааһаллар

Сурукка киирбитинэн Иван  Федорович  Гороховы дойдубут  дьоно   судургутук Кучана Уйбаанынан билэллэр.  Мин  кинилиин  билсиим  маннык  саҕаламмыта. Биир  саас  кулун  тутар  ыйга Уһуктаах  сылгы  племенной  звенотугар  кыра  сылгылара  кыстаан  турар  сирдэригэр  Хомурахсыкка   командировкаҕа  ыыттылар. Үрэх  баһыттан  таба  көлөлөөх  звеневод  Потапов  Григорий  Васильевич кэлбит, кинилиин  барыаҥ  диэн  буолла.  Мин табаарыһым  Гириисэлиин  тахсыһар  буолбуппуттан үөрдүм. Бу  иннинэ сылгыһыттарга хаста да кинилиин сылдьыспыт  буолан  табаарыстаһан, эмиэ  алтыһар түгэн  көстүбүтүгэр күлүкпэр имнэнним

Күһүҥҥү кураан күннэр сатыыланнар, от-мас саһаран, күн уотуттан кыһыл көмүс өҥүнэн кылбачыҥныы оонньообут кэмэ  үүммүтэ. Сиккиэр салгынтан ооҕуй оҕус саптара кубарыйа саһарбыт оттор төбөлөрүн үрдүнэн сыыйылла субуллубуттара - кураан күннэр саҕаламмыттара. Үөн-көйүүр хаптайбытыттан салгын мэктиэтигэр ырааһырбыт курдук көҕөрө дьэҥкэрбитэ. Итинник  күһүҥҥү биир күн доҕорбунаан Куочуктуун кустуу бараары тэриннибит

Адьырҕа, арҕаҕар хаар уута киирбитигэр, аанын бүөтүн аста, төбөтүн таһырдьа быктарда. Кыһыны быһа сырдыгы көрбөтөх кыараҕас харахтара сааскы чаҕылхай күн уотуттан саатаннар, симириктээтэ. Дьаардаах арҕахха тууйуллубут кыыл, ыраас салгыны түөһүн муҥунан утаппыттыы ыймахтаан, мэктиэтигэр туймаарыйан ылла

Дьөгүөр кэлиҥҥи сылларга тайахсыт ытыгар табыллыбата. Үс-түөрт ыт оҕото булан ииттинэн көрдө да, этэргэ дылы, тиэргэн эрэ харабыла буолар кыахтаах ыыттар үүннүлэр. Сиргэ хаама таҕыстахтарына, бастаан  кырдьык-хордьук илин-кэлин түһэн, онон-манан сытырҕалаабыта буолан баран, аһаабыттарын боруостаабыт курдук туттан, бу ыҥыырдаах атын аттынан тылларын былас түһэрэн сиэлэн иһэр буолаллар. Ол оннугар, кыттыгас булчута Ыстапаан Аппараһыымап ыттара, бастаан утаа иччилэрин батыһан баран иһэн, кэлин улам-улам ыраатан, элэҥ-сэлэҥ көстө-көстө ойуур быыһыгар тэппит атахтарын кубулуппакка элэгэлдьийэн хаалаллара. Ол гынан баран ыраах ханна эрэ тиийэн иннилэригэр буур гиэнэ ааттааҕын, ойуһар гиэнэ одьунааһын туруоран биэрэллэрэ

Түүл ис дьиҥин билигин даҕаны толору быһаара иликтэр, ол туһунан үгүстүк суруйаллар. "Түүл инникини билгэлиирэ киһини бэйэтин сирдээн, бастаан иһэрин биллэрэр", - диир саха бөлүһүөгэ И. Каженкин "Түүлү тойоннооһун" диэн кинигэтигэр. Оннооҕор улуу Менделеев таблицатын сорох элеменнэрин эрдэ түһээн билбитэ үһү. Киһи иччилээх түүлү түһүүрүгэр сирэйинэн эбэтэр ханарытан түһүүр. Сирэйинэн диэн туох буолуохтааҕын эрдэ түһээн илэ көрөр, оттон ханарытан түһээһин тойоннонор. Холобур, улахан бултка сылдьан, киһи үксүгэр бултуйарын түстүүр түүлүнэн үчүгэй кыыс, дьахтар эбэтэр арыгы буолар. Мин уонтан тахса сыл бултка бииргэ сылдьан алтыспыт киһим түүлүн туһунан, түүлү уонна булду сэҥээрэр дьоҥҥо интэриэһинэй буолуо диэн, суруйарга сананным

Бу түгэн күһүн Байанай ыйыгар 60-с сыллар бүтүүлэрин диэки буолбута. Оччолорго мин, хороччу улаатан эрэр уол, тохсус кылааска үөрэнэ киирбит кэмим этэ. Аҕам сопхуос кадровай булчута күһүн бултуур сиригэр барбыта ыраатта. Алааһыгар тиийэн, түүлээхтиир үлэтэ саҕаланан, хара сарсыардаттан киэһээҥҥи хараҥа сатыылыар диэри, сыарҕалаах атынан киниэхэ сыһыарыллыбыт алаастарын кэрийэн, андаатарга укпут тууларын көрөн кэлэн тута булдун таҥастыыр бокуойа суох түбүктээх кэмэ

Кыс хаар түһэн, харыс кэриҥэ халыҥнаах хаар анныгар сир ийэ кыһыҥҥы уутугар утуйардыы иһийэн сытар. Хара мастаах халдьаайы анныгар уһун ньолбуһах өтөх арҕаа баһыгар туруорбах балаҕан үөлэһиттэн буруо бурҕачыйан тахсан, тыа саҕатыгар баар кытах курдук төгүрүк көлүччэ үрдүгэр туналыйа устар. Балаҕантан чугас турар хотон иһиттэн ынах маҥырыыра иһиллэр. Хотоҥҥо сыһыары оҥоһуллубут далга кэбиһиилээх оттор кэккэлэһэн көстөллөр

Аҕыс уонус сыллар. Совхоз күннээн-күөнэхтээн олорор, сүөһү, сылгы хас эмэ сүүһүнэн иитиллэн муҥутуурдук элбээбит кэмэ. Аҥаардас Кириэскэ Күн-Көрбүккэ көньүүһүнэни кытары үс хотон, Илин Баска икки хотон, Бүөргэ эдэр сүөһүгэ биир хотон, Күндэҕэ икки хотон. Аны учаастактарга эмиэ иккилии, үстүү улаххан хотоннор кыстыыллара. Аны онно хас эмэ сылгы базаларын эбэн кэбис.
Дьэ, ону барытын отунан хааччыйарга элбэх тыраахтар, массыына сүүрэрэ. Тыраахтардар иккилии, үстүү буолан биригээдэнэн оту үрэх бастарыттан, арыылартан таһарбыт. Бара сатаан Охотскай Перевозтан, Даайа Амматыттан тиийэ тиэйэрбит. От таһар сыарҕалары сыалай биригээдэ кыһыл илиилэринэн кыһыны быһа оҥороллоро

Оччолорго мин саамай дьэлтэйэр дьэтим этэ. Сопхуоска саҥа охотобиэт буолан, түҥнэри-таҥнары көрөн сүүрэн-көтөн, тэлэкэччийэ сылдьарым. 90-с сыллар саҥаларыгар сэбиэскэй былаас бүтэһик тыынынан сопхуостарбыт кэм таныктаах, кыылбыт этин бөртөлүөтүнэн тиэнэн-хайаан, кыыл ытааччылар аатыра-суолура сылдьар кэммит этэ. Дьэ, ол сылдьан кыылбыт этин барытын дьаһанан баран, саас тоҥот саҕана ааттаах булчут  Бөрө Куруступуордуун дьиэ таһыттан өртүбүөй иҥин гынарга диэн ааттаан биир эмэ кыылла өлөрүнүөххэ диэн сүбэлэстибит. Оҕонньорум оччолорго алта уонун лаппа куоһардан эрэр кэмэ этэ

Ыппыт  күнү быһа муҥхаласта. Муҥха хотоҕоһун ытыра-ытыра тардан, көннөрөргө дылы гынан күллэрдэ, тахсыспыт бөҕү ытыран илдьэ баран үөртэ. Төрүт муҥхаһыт барахсан быһыылаах диэн күлсэбит. Тахсыбыт балыктан биэрэн көрдөххө сиэбэт. Киэһэлик биир массыына тиийэн кэллэ. Үүтээн хаһаайынын кэргэнэ, уолаттара эбит. Массыынаттан түһэн дорооболоһон, арааһы кэпсэтэн иһэн, биир уол үүтээҥҥэ барда. Иккиһэ хаалан баран, тугу да гынара суох буолан дуу, кыр өстөөҕүн  көрөн дуу, ыты кырбаары эккирэппитинэн барда. Доҕор эрэйдээх мин массыынам тула куотаахтаата, анныгар киирбитигэр аны тааһынан бырахта. Биһиги хаһыытаһа түстүбүт

Сааскы күн тыа кэтэҕиттэн сыыйа көстөн, тула өттүн уотунан сырдатан, өрө анньан тахсара кэрэ да буолааччы. Сыыйа баайы хомунан, дурда иһиттэн үүтээн диэки тоҥон хаалбыт уулары кыйа хааман  иһэрбит бу баарга дылы. Сиргэ-уокка сыһыаннаах эр дьон барахсаттар ити кэми күүтэн-күүтэн, кэтэһэн-кэтэһэн, тоҥон-хатан ахтылҕаннарын таһаарар буоллахтара

Киэҥ Дьааҥы, Таастаах Дьааҥы усталаах туоратыгар төһөлөөх элбэх булчут булт эккирэтиитигэр хаарга хаамара, сииккэ сиэлэрэ буолуой. Биир бэйэм отуттан тахса сыл Дьааҥыга олордум да, сылдьыбатах нэһилиэктэрим билигин да элбэхтэр. Кырдьык, нэлэһийэн киэҥ сирдээх оройуон. Дьэ, бу булчуттартан ”Байанайдаах булчут”, “Улуу булчут” дэтээччитэ бэрт аҕыйах буолар. Ол да буоллар хас нэһилиэк бэйэтэ 2-3 байанай эккирэтэ сылдьар булчута диэн кэпсиир киһилээх буолааччы