Ыстатыйалар

Кэнники кэмҥэ ынах ахсаана лаппа аҕыйаата, сыһыыга-хонууга мэччийэ сылдьарынан да көрдөххө, сылгыга биллэрдик баһыйтарар буолла диэн санаалар элбэхтик этиллэллэр. Кырдьыга да, хороҕор муостааҕы сыллата элбэтэн иитии, өҥүрүк куйааска сиир отун булуу, аам-даам тымныыга хотоҥҥо туруоран, көрөн-харайан, дьылы таһаарыы элбэх сыраны-сылбаны эрэйэр буоллаҕа. Ол да иһин аныгы дьон ынах сүөһүнү иитэртэн туттунар, аҕыйатан эбэтэр эһэн кэбиһэр түгэнэ кэнники сүүрбэ сыл иһигэр элбэх курдук. Онтон сиэттэрэн аныгы саха дьоно, бу аан дойдуну аймаабыт саҥа ыарыыттан харыстанан, төрүт аһы, ыраас салгыны ордорон тыа сиригэр төннөн, хороҕор муостааҕы иитиигэ эргиллиэхтэрэ дуо диэн эрэл санаа кыламныыр. Онуоха олохторун төрүт дьарыкка - сүөһү иитиитигэр анаабыт аҕа саастаах дьоммут дьоһуннаах олохторо, мындыр толкуйдара, сөҕүмэр сатабыллара, үрдүк ситиһиилэрэ инникитин барыбытыгар үтүө холобур  буолара саарбахтаммат

«Эйэҕэс майгыннаах эдэркээн Манчаары, эйээрэр куолаһа эймиирэ маардары, эгэй дуо эгэйик, эгэй дуо эгэйик» диэн ырыаны киҥинэйэн ыллыыбын. Бу бар дьон тапталын ылбыт саха саарыныгар анаммыт бэртээхэй ырыа. Маны ыллыы-ыллыы күн бүгүнүгэр диэри элбэх мөккүөрү таһаара турар Дьоруой Манчаарыны боруонсаҕа кутан үйэтиппит биллиилээх скульптортан, үтүмэн элбэх бюст, пааматынньык ааптарыттан Афанасий Афанасьевич Романовтан интервью ыла кэллим. Өрөмүөн диэни билбэтэҕэ быданнаабыт, быһата аныаха диэри «хаһаайына суох» дьиэҕэ киирэммин, кыратык мунаахсыйдым, баччалаах улахан суолталаах үлэни оҥоро сылдьар үтүөкэн дьоммут - худуоһунньуктарбыт хайдах маннык усулуобуйаҕа айа-тута сылдьар бэйэлэрэй диэн санаалар үүйэ-хаайа туттулар...

Колонизатордар былаастара кыра буруйу оҥоруу иһин нэһилиэгин дьонун дьүүллүүргэ кинээстэргэ биэрбит бырааптара 1752 с. кэҥэтиллэн хаайар, таһыйар, хандала кэтэрдэр полицейскай солото сүктэриллибит. Харахаанап хайа күн кинээстиэҕиттэн ол дьаһалы дьаныардаахтык толорон барбыт. Ыытар мунньахтара дэҥ кэриэтэ таһыыра суох ааһар эбит

Ефимов Спиридон Васильевич - Ыбырыан атыыһыт үөрэхтээх буолан, олох эдэр сааһыттан эргиэнинэн дьарыктаммыта. Арыылаах, Зашиверскай. Үөһээ Дьааҥы, Дьокуускай, Халыма суолларынан сырыы бөҕөнү сылдьыбыт, ас-үөл таһан, дьон бөҕөнү хоргуйан өлүүттэн быыһаабыт ахан киһи. Ордук олохтоох кыра норуоттарга күүттэриилээх доҕор этэ. Спиридон Васильевич төрүт олохтоох норуоттар олорор сирдэригэр аһы-таҥаһы иэс, оттон кыамматтарга босхо түҥэтэр маҥхааһайдары аан маҥнайгынан арыйан үлэлэппитэ

Биллэрин курдук, саха баайдара икки бөлөххө арахсаллара. Биирэ — төрүт уус уулаах баайдар, иккиһэ — дьадаҥы төрүттээх дьон атыы-эргиэн сыһыана өтөн киириититтэн байан-тайан, эргинэн, гильдиялаах атыыһыт буолуулара. Биир оннук дьадаҥы төрүттээх, эмискэ байан Саха сирин бөдөҥ баайдарын ахсааннарыгар киирбит дьонунан урукку Илин-Хаҥалас улууһун (билиҥҥи Мэҥэ-Хаҥалас улууһун) II Тыыллыма нэһилиэгэр XIX үйэ ортотуттан икки киһи үйэтигэр «Лиэпчикэптэр дуо?» дэтэн олорбут аймах баара

Былыргы саха баайдара бары хара баттыгастаах ньүдьү-балай, түҥкэтэх дьон этилэр диэтэххэ, билигин кырдьаҕас дьон үгүс өттө, бука, сөбүлээбэтэ буолуо. Саха да баайдарыгар оччотооҕу кэм сиэринэн балайда сайдыылаах, үөрэхтээх, саҥаны дөбөҥнүк ылынымтыа, сатабыллаах (предприимчивай) дьоннор баалларын, биһиги эҥэр биллэр баай Барашков Семен Петрович олоҕун кэпсээниттэн көрүөхпүтүн сөп.

Николай Дмитриевич Эверстов-СЭРБЭКЭ ‒ ыраахтааҕы былааһын иннинээҕи саха улахан баайдарыттан биирдэстэрэ, I гильдиялаах атыыһыт 1827 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини ханна төрөөбүтэ, төрүт капиталын хайдах мунньан атыыһыт буолбута, хомойуох иһин, чуолкай биллибэт. Арай, историктар сабаҕалыылларынан, архыып докумуоннарыгар кини туһунан бастакы сибидиэнньэ быһыытынан маннык суруллубут: «...известно, что в середине XIX века в Модутском наслеге Намского улуса действовало кожевенное заведение некоего Эверстова, где выделивалось до 400 пар юртевой кожи в год». Маны таһынан, Н.Д. Эверстов эргиэнин саҕалыырыгар бэйэтин «Верхоленскай атыыһыппын» дэнэрин, дьиэтээҕи иитиллиини ылбытын, мещанскай сословиеҕа киирсэрин туһунан биллэр. Бастакы кэргэниттэн огдообо хаалан баран, үс уолун, кыргыттарын иитэн улаатыннарбыта

XVIII-XIX үйэлэргэ Дьокуускай Саха сирин эргиэнин киининэн буолбута. Иркутскайтан, Охотскайтан, Бүлүү умнаһыттан, Өлүөхүмэ сүнньүттэн кыһыннары-сайыннары кылааннаах түүлээҕи кырыытынан симинэн, бурдугу, тууһу тиэммит атыыһыттар хоту баран хотуулаахтык эргинэллэрэ. Сибиир эргиэмсиктэрэ сүүһүнэн биэрэстэлээх сири чиэрэстээн кэлэн, сахалар, эбээннэр киистэрин, кэрэмэс саһылларын, кырсаларын кэбэҕэс баҕайытык бурдукка, буорахха, сааҕа, сибиниэскэ мэнэйдэһэн бараллара. Атыыһыттар, мэссээннэр, бэл, хаһаахтар, солуута суох маллары солуотунньукка состорон, соруйан ыаратан атыылаан, сороҕор сирэйэ-хараҕа суох албыннаан, аны туран сөбүлэспэт аатыран, американецтары кытары тыл-тылга киирсибэккэ, атыыны атахтыы сатыылларын көскө кэлэн олорбут омук киһитэ Вацлав Серошевскай бэлиэтиир

Буугунай ньолбоҕор уҥуох төбөлөөх, олодуйбут уһун моойдоох, уһун систээх, толору бииллээх, уһун өттүктээх, токур ойоҕостоох, туруору бэрбээкэйдээх, кэлин атахтара эһэтин Кырынаастыыр курдук такымынан кыпсыгыр соҕус, таҥыытын ааһа түһэр уһун көҕүллээх, кымньыылыах өттүнэн түспүт, тобугун аллараа өттүнэн охсуллар ньалака уһун сиэллээх, сыбыдыал кутуруктаах, хайдах эрэ, кырдьык даҕаны, буугунай хаарты ойуутун санатар, ханан да туох да бэлиэтэ суох бүтэй умайар кугас, уҥуоҕунан билиҥҥи сылгы бөдөҥөөбүтүнээҕэр намыһах, ол оннугар усталаах (133см, 142см, 161м уонна 19см) сылгы. Хаамарыгар түргэн битиилээх буолан, миинилиннэҕин иккис, үһүс сылыттан дьоруолуу үөрэммитэ. Дьоруо былаастаан түргэн хаамыылаах, аллаах, элэккэй аттар ийэтин төрдүгэр бааллара. Мин кинини тиҥэһэ эрдэҕиттэн барыта сүүрбэччэ сыл тохтоло суох сайылык ат гынан мииммитим

1963 с. саас оһолго атахпын быстаран, балыыһаттан мас атахтаах дьиэбэр тахсан олорон, куска миинээри көрдөөбүппэр, сылгыһыт уолаттар киэһэлик аҕалан олбуорбар баайан кээстэрэ. Сойбутун кэннэ аһатаары тахсыбыппар көрө түһээт кистээн дьигиһиттэ. Онтон мас атахтаах киһи хааман «таҥкынаан» истэхпинэ сиргэнэн өрө холоруктуу түстэ. Онуоха: “Хайа, нохоо, туох буоллуҥ, билбэтиҥ дуу, тугуй?” - диэн мөҕө-мөҕө тиийэн кэлбиппэр, хаһыҥырыы-хаһыҥырыы сытырҕаан көрдө, сүөрэн сиэтэн истэхпинэ сөп-сөп сытырҕалыыр, далга илдьэн ыытан от биэрбиппин сиэбэккэ, миигин батыһа көрө, күрүөнү кэрийэ хаама хаалбыта. Ити курдук хас да күн хараҕынан көрөн атыҥыраан, сытырҕалаан уонна саҥабын истэн билэ сылдьыбыттааҕа

Эбэтэр Бытык Атыыра диэн аатынан бар дьоҥҥо биллибитэ. 1941 с. Көлө сиригэр төрөөбүтэ. Ийэтэ Мыкырыы диэн көҕөччөр дьүһүннээх Бааккылар төрүөхтэрэ, кыра уҥуохтаах саха биэтэ. Аҕата Сымалла уола. Ылдьаа Захаров диэн киһиттэн атыыга кэлбит, хайа удьуора биллибэт көҕөччөр, сэлиик атыыр 1943 с. сүтэн хаалбыт этэ. Онон ол атыыры көрбөтөҕүм. Кэпсээннэринэн сылыктаатахха, ханнык эрэ сэлиик сиэнчэрэ, бэрт бөдөҥ, уһун токур ойоҕостоох буолан, олус улахан истээх, бөҕө-таҕа бабаал атахтардаах, сылгыттан эрэ ураты кытаанах тирэхтээх, суол айаныгар олус дириҥ хоннохтоох, дэлэбинэ сылгы тутуспат түргэн атыыр эбит

Уруккута Көлөт Нөөрүктээйигэ, билиҥҥитэ Мөҥүрүөн нэһилиэгэр Сотоҕо, ынах-сылгы сүөһүлээх орто сэниэ ыал Чылбыан Хабырыыс уолаттарыныын Өлөксөйдүүн  уонна Сомсоннуун  (Дмитриевтар) алаас халдьаайы куртаҕар олорбуттара. Сомсоон, эрдэ өлөн, мин көрбөтөх киһим. Өлөксөй оҕонньор кыра кыыһыгар - биһиэхэ олорон, аҕыс уонуттан тахсан баран, 1965 с. өлбүтэ. Онон бу ат туһунан Өлөксөй оҕонньортон, кини улахан уола Ускаан Ньукулайтан (Дмитриев Николай Алексеевич кэлин биллэр ат баайааччы этэ) истэр этим

          Аты таптааччыларбар өйдөбүл хаалларар туһуттан, онтон бэйэлэрэ сылыктаан тугу эмэ тобулуохтара диэн аҕыйах тылынан, бэйэлэрин үйэлэригэр аатырбыт аттар тустарынан ахтан ааһыахпын баҕарабын. Урут эппитим курдук, сылгы үлэтигэр бодоруспутум усталаах туоратыгар, кырдьыга да, эҥин бэйэлээх аатырбыт аттары эбэтэр үтэр үтүмэҕэ суох үгдэркэй, «киһи кыыннаах быһаҕын биэрбэт» быстар көлөөк, мөлтөх аттары даҕаны бэйэм үөскэппит, ииппит да сылгыларбын чугас эргин, атын да сирдэргэ балай эрэ элбэҕи көрбүт, билбит буолуохтаахпын

“Өлөр-сүтэр кэммит дьэ кэллэ! Бу алдьархай ааҥнаабатаҕа буоллар, мин эйиигин бэйэлээх бэйэм илиибинэн ама өлөрөр этиим! Барахсаным бука диэн баалаама! Эйиигин манна сир-халлаан икки ардыгар быраҕан бардахпына, ким эйиигин көрүөй-харайыай, бу ыарахан кэмҥэ күүстээх үлэттэн иэдэйиэҥ, ат аатыттан ааһыаҥ турдаҕа, онон, күндү доҕорум, бырастыы гын!” - диэн ытыы-ытыы өссө да элбэҕи саҥара тураахтаабыт...  Ол кэннэ атын хараҕын өрбөҕүнэн баайан баран сүүскэ биэрбит, ата эрэйдээх хаһаайына тугу этэрин өйдөөбүттүү, муннун сиргэ анньан туран эрэ  биэрээхтээбит...

Бородууксуйа бэйэбитигэр баар буоллаҕа дии, ону ити механизмнар уларыйыыларын дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэйдик өйдөтүөххэ наада, кинилэр итини сатаан өйдүүллэрэ наада, дьон этэ-үүтэ сыанаҕа турбат буолла да, сүөһүтүн эһэр аатыгар барар, оннуктар үгүстэр. Оттон ааҕан-суоттаан көрдөхпүтүнэ, холобура, биһиги, чурапчылар табатык тэриннэхпитинэ, 50 мөлүйүөн солкуобайынан элбэҕи бэйэбит бородууксуйабытыттан ылыахпытын сөп эбит

Мин эбэм барарыгар суох этим. Аҕам “Чэ, тукаам, наһаа айманыма, киһи эрэ барыта барар сиригэр барабын – хата дьоммун сэргэбин көрсүөм-билиэм” диэн эрэх-турах барбыта. Бэйэтэ олоҥхоһут буолан  ис туругун билэ сырыттаҕа дии. Онон  бэрт чэпчэкитик бараахтаабыта. Ийэм да аймамматаҕа. Миигин “хата бар, тахсан уһан” диэбитэ

Кини туһунан элбэхтик истибитим. Киин куорат култуурунай олохтоохторо бары да билэр буолуохтаахтар. Балай да элбэхтик хаһыакка, сурунаалга, саайтка тахсыбыт киһи. Дьүһүнэ да харахха быраҕыллар, сахаттан атын. Будьурхай хара баттахтаах, хойуу хаастаах, уһун кыламаннаах, үрдүк соҕус уҥуохтаах, харааччы көрбүт арылхай харахтаах – итии дойду омугун хаана баара ала-чуо биллэр. Төһө саастааҕын киһи тутатына таайбат. Эдэр кыыс энергиятынан илгийэр. Үөрүнньэҥ, кэпсэтинньэҥ уонна уйан...

Саха комсомуолун 15 сыла туолуутугар 1935 с. бэс ыйыгар сельклордар оройуоннааҕы бэһис слеттара буолбута. “Социализм суола” хаһыат активнай корреспонденнара, эркин хаһыатын редактордара бэчээти тула корреспонденнары тардан үлэни күүскэ ыыппыттарын уонна бэчээккэ көмөлөһөллөрүн иһин, бэһис слет бигэргэтиитинэн, “Социализм суола”хаһыат кыһыл дуоскатыгар таһаарыллыбыттара уонна 30 солкуобайдаах табаарынан бириэмийэлэммиттэрэ

Урут көстүбэт эйгэни, ойууттары, удаҕаттары эҥин итэҕэйбэт атеист этим. Сиэри-туому да улаханнык билбэт, тутуспат этим. Этэргэ дылы, наар күлэн тахсарым, оонньууга кубулутарым. Онтон ойуурга үлэлии, бултуу сылдьан элбэх дьиктини-дьиибэни көрөн, эппинэн-хааммынан билэн, кэһэйэн... итэҕэйбитим. Баалларын биллэрбиттэрэ.
Мин ааҕааччы сэҥээрэр эрэ буоллаҕына суруйабын. Проблемнай кэпсээннэри суруйабын дии саныыбын. "Человеку становится интересно когда не собака кусает человека, а человек – собаку" диэн этии баар. Айымньым кистэлэҥэ итиннэ сытар

Автор, посредством сопоставления карт Арктики и Азии Герарда Меркатора, изданных в 1595 году, с современной картой России, проследил сухопутные и водные пути, существовавшие ранее XVII века на северо-востоке Азии.Изложена авторская методика визуального сопоставления указанных карт